मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन नेपालको सबैभन्दा चर्चित विषय बनेको छ ।
अमेरिका बनाम चीन
‘मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन नेपाल बिचमा उभिएको छ जहाँ मुख्य खेलाडी अमेरिका र चीन छन् र उनीहरुको बढ्दो प्रतिस्पर्धाले आगामी ५० वर्षमा विश्व राजनीतिको दिशा निर्धारण गर्ने छ,’ लेखक सञ्जीव उप्रेतीले भने ।
मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसनले सुशासन, पूर्वाधार विकास र सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने उद्देश्य राखेको उनले बताए । पहिलो दुई लक्ष्यमा कुनै विवाद नरहेको उनले बताए ।
“…तर तेस्रो मुद्दा [सुरक्षा] ले विवाद उत्पन्न गर्यो जब [पूर्व] अमेरिकी उप-राष्ट्रपति माइक पेन्सले सार्वजनिक रूपमा मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन चीनको सामना गर्न डिजाइन गरिएको इन्डो-प्यासिफिक सन्धिको हिस्सा हो भनी भनेका थिए,” उप्रेतीले भने। । “यसले राष्ट्रवादी लाइनहरूमा नेपालमा एक क्रोधको नेतृत्व गर्यो, र डरले गर्दा अमेरिकी सेनाहरू नेपालमा प्रवेश गर्नेछन्।”
राजनीतिक अस्थिरता
मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन कार्यान्वयन गर्न सरकार नचाहेको अर्को कारण राजनीतिक अस्थिरता हो।
नेपालमा २०१७ देखि निर्वाचित सरकार छैन । २०२२मा चुनाव हुने भएकोले कुनै पनि राजनीतिक दलले मतदातालाई रिस उठाउन सक्दैन। मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशनलाई नेपाली कांग्रेस र जनता समाजवादी पार्टीले तनमनले समर्थन गरे पनि अन्य दलले आफ्नो अडान परिवर्तन गर्दै आएको काठमाडौंका जलस्रोत विश्लेषक रत्न संसार श्रेष्ठले बताए । “… नेपालमा अनुमोदन गर्न यति लामो समय लाग्नुको मुख्य कारण यही हो,” उनले भने।
मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसनले उत्पादन गरेको बिजुली स्थानीय उपभोगका लागि नभई भारतमा निकासीका लागि मात्रै हुने उनले बताए ।फलस्वरूप, यसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई प्रत्यक्ष रूपमा फाइदा गर्दैन।
करिब ६,००० ठूला र साना नदीहरू भएकाले नेपालमा जलविद्युत उत्पादनको ठूलो सम्भावना छ। तर भारतले नेपालका अधिकांश मुख्य नदीमा ब्यारेज र बाँधको शृङ्खलामार्फत आफ्नो नियन्त्रण राखेको छ। यो हिमालय देश भित्र राष्ट्रवादीहरु संग राम्रो भएको छैन।
मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसन नेपाल मार्फत कसको स्वार्थ पूरा हुन्छ भन्ने कुरा नेपाली जनतालाई थाहा पाउन गाह्रो छैन ।
नेपाली जनताका लागि रिसको अर्को पाटो यो हो कि अमेरिकीहरूले परियोजनामा खर्च गर्ने रकमलाई “दान” भनेर व्याख्या गरेका थिए।तर यो कुरा झुटो सावित भयो । यो वास्तवमा ५० करोड डलरको लगानी हो जसमा अमेरिकीहरू भारतमा बिजुली निर्यात गरेर अर्बौंको नाफा कमाउन चाहन्छन् ।
‘मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन अनुदान होइन भन्ने कुरा अमेरिकी राजदूत र्यान्डी बेरीले भर्खरैको टिभी अन्तर्वार्तामा पुष्टि गरेका थिए,’ वरिष्ठ पत्रकार ध्रुव अधिकारीले भने । “यदि यो लगानी हो भने, तिनीहरूले फिर्ता वा नाफा वा लाभांश माग्ने थिए। नेपालले चीनको विरोध गर्ने मुल्यमा यस्तो लगानी किन लिने ?
वरदान वा हानि?
अधिकारीले सन् १९७० को दशकमा अमेरिकामा तालिम लिएका तिब्बती विद्रोहीले नेपालको आधारबाट तिब्बतमा आक्रमण गर्दा खम्बा प्रकरणमा केन्द्रीय गुप्तचर निकायले खेलेको संदिग्ध भूमिकाको स्मरण गराए। संयुक्त राष्ट्र संघको असंलग्न सदस्य राष्ट्र भएकाले नेपालले फेरि त्यही गल्ती दोहोर्याउन सक्दैन । यसपटक भने नतिजा गम्भीर हुनसक्ने उनले चेतावनी दिए ।
नेपाली नेताहरूको ढिलाइ र फ्लिप फ्लपिंगले अमेरिकीहरूलाई डराएको देखिन्छ। उच्चस्तरीय अमेरिकी अधिकारीहरूले भर्खरै गरेको दुई वटा नेपाल भ्रमणले यस विषयको अत्यावश्यकताको सङ्केत गरेको छ।
सेप्टेम्बरमा, मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशनका उपाध्यक्ष फातेमा जेड सुमार र उनका सहयोगी जोनाथन ब्रूक्सले चार दिने देशको भ्रमण गरे र काठमाडौंमा व्यापारी र राजनीतिक नेताहरूसँग भेट गरे।
अर्को महिना दक्षिण र मध्य एसिया मामिलाका लागि अमेरिकी सहायक विदेशमन्त्री डोनाल्ड लु र उनका सहायक काठमाडौं आएका थिए। उनीहरुले नेपाललाई डिसेम्बरको मध्यअघि नै सम्झौताको निर्णयमा पुग्न अल्टिमेटम दिएको बताइएको छ ।
“लिनुहोस् वा छोड्नुहोस्,” अमेरिकीहरूले नेपाली नेताहरूलाई भनेका छन्।
के मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसनले वास्तवमा नेपाललाई फाइदा पुर्याउँछ? जवाफ तपाईले कसलाई सोध्नुहुन्छ निर्भर गर्दछ। यसले नेपालको ध्रुवीकरण गरेको छ । धेरैले विश्वास गर्छन् कि मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन यसको राम्रोको लागि धेरै विवादास्पद भएको छ र यो नेपालका लागि राम्रो विचार नहुन सक्छ – कम्तिमा, यस समयमा होइन।
‘मिलिनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसनलाई हालको ढाँचामा नेपालले स्वीकार गर्न नसक्ने र उनीहरूले प्रस्ताव फिर्ता लिन सक्छन्’ भनी ध्रुव अधिकारीले सुझाव दिए, ‘नेपालले अमेरिकीहरूलाई दृढताका साथ तर विनम्रतापूर्वक भन्नु पर्छ।
एउटा विकल्प, उनले सुझाव दिए, यो परियोजनालाई रोकिने र पछि संयुक्त राज्य अमेरिकाको अन्तर्राष्ट्रिय विकास एजेन्सी वा केही अन्य एजेन्सीहरूमार्फत पुनः सुरु गर्ने हो। “हामीलाई लोकतान्त्रिक देशको रूपमा अमेरिकी समर्थन र सहयोग चाहिन्छ, तर विवादास्पद मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन मार्फत होइन,” उनले भने।
अहिलेका लागि आम नेपालीले आफ्ना नेताहरूले देशका लागि सही काम गर्नेछन् भन्ने आशा राखेका छन् ।
टिम आई गुरुङ नेपालका लेखक हुन् । उनको हालैको पुस्तक आयो गोर्खालीः द ट्रु स्टोरी अफ द गोर्खा हो।
काठमाडौं । नेपालले मे २०१७ मा चीनसँग पूर्वाधार विकास सम्बन्धी बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ सम्झौतामा प्रवेश गरेपछि, संयुक्त राज्य अमेरिकाले हिमाली राज्यमा आफ्नो प्रयासलाई तीव्र पार्यो: सेप्टेम्बर २०१७ मा मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन नेपाल कम्प्याक्ट सिर्जना गर्ने सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्यो ।
पछिल्ला केही वर्षयता चीन र अमेरिकाका विशिष्ट व्यक्तिले आ–आफ्नो परियोजनालाई गति दिन नेपाल आउने गरेका छन् ।
अक्टोबर २०१९ मा चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङको उच्च प्रोफाइल दुई दिने भ्रमण सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण थियो। भ्रमणका क्रममा नेपाल र चीनबीच करिब २ अर्ब ७५ करोड अमेरिकी डलर बराबरको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ, रेलमार्ग र सडक निर्माणलगायत २० वटा सम्झौतामा हस्ताक्षर भएको छ ।
तर,अमेरिका समर्थित मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसन नेपालले त्यसलाई नेपालका संसद सदस्यहरूले अनुमोदन गर्न सकेको छैन । नेपालका सधैँ झगडा गर्ने राजनीतिज्ञहरूलाई धन्यवाद, मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन नेपाल काठमाडौंमा सबैभन्दा चर्को बहसको विषय बनेको छ र यसले देशलाई विभाजित गरेको छ।
$६३० मिलियन (अमेरिकाको $५०० मिलियन योगदान र नेपालको $१३० मिलियन) को बजेटमा मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन नेपाल कम्प्याक्ट, यसको पोर्टफोलियोमा दुई परियोजनाहरू छन्: ३००-किमी पश्चिम राजमार्ग ,४०० किलोभोल्ट विद्युत प्रसारण लाइन र १०० किलोमिटर पूर्वमा स्तरोन्नति।
यसको आधिकारिक वेबसाइट अनुसार, मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेशन एक अमेरिकी विदेशी सहायता एजेन्सी हो जसले गरिबीसँग लड्ने लक्ष्य राख्छ। यसले करिब १३ अर्ब डलरका परियोजनाहरू कार्यान्वयन गर्न विश्वका ३० देशहरूसँग साझेदारी गरेको छ।
यद्यपि,यो २००४ मा राष्ट्रपति जर्ज बुशको नेतृत्वमा ९/११ पछिको युगमा विश्वभर स्थिर सरकारहरू सुनिश्चित गर्न अमेरिकी सहायता र विशेषज्ञता प्रयोग गर्ने प्रयास गरेर आतंकवादलाई रोक्नको लागि सिर्जना गरिएको थियो।